SZLAK ODRY – Górny stopień wodny, Śluza Piaskowa [16]

Grudzień 15, 2016

 

 

 Zobacz lokalizację na mapie

 

Śródmiejski Węzeł Wodny (ŚWW), część Wrocławskiego Węzła Wodnego, posiada unikatowe na skalę europejską rozwiązanie. Obejmuje odcinek Odry od Szczytnik do dawnego Portu Miejskiego na Kępie Mieszczańskiej. Na największej rzece przepływającej przez miasto, w pobliżu Starego Miasta, gdzie Górna Odra dzieli się na południowe i północne ramię, powstały dwa stopnie wodne: górny (nazwany Piaskowym) oraz dolny (Mieszczański). Oba stopnie posiadają zachowane w znacznym stopniu zabytkowe budowle hydrotechniczne, które służyły ujęciu i regulacji rzeki. Urządzenia stopnia górnego rozdzielały i przesyłały wody opływające grupę wysp odrzańskich: Słodową, Bielarską, Piasek i Tamkę.

 

 

Próby regulacji koryta rzeki podejmowane były już w X w., gdy na Ostrowie Tumskim powstał pierwszy gród. Aby poprawić jego bezpieczeństwo i zwiększyć obronność, poniżej grodu zbudowano jaz, którego zadaniem było zwiększenie poziomu wody w odnogach Odry. Pierwotny jaz miał prymitywną konstrukcję faszynowo-palową. Na tym stopniu wodnym w średniowieczu zaczęły działać pierwsze młyny.

 

 

O wykorzystaniu wrocławskiego odcinka Odry jako drogi wodnej dowiadujemy się z dokumentu z 1226 r. Początkowo szlak wodny prowadził przez ołbińskie koryto Odry (zasypane w XV w.) oraz dawną odnogę rzeki opływającą od wschodu wyspę katedralną (po 1807 r. zlikwidowano koryto, a Ostrów Tumski przestał być wyspą). Niestety, duża liczba młynów, budowane na rzece niskie przeprawy oraz liczne płycizny powodowały, że żeglarze, chcąc ominąć stopnie wodne, wybierali szlak północnymi odnogami Odry. Konflikt interesów pomiędzy młynarzami a żeglarzami nie do końca rozwiązywały wykonywane w młyńskich jazach prymitywne, drewniane upusty o pochyłym dnie, będące przejściem dla statków, albo doraźne rozbieranie jazów w celu przepuszczenia barki z towarem. Jeszcze na początku XIX w. na obu stopniach wodnych pracowało aż 17 zakładów z 58 kołami wodnymi (większość z nich znajdowała się przy dolnym stopniu). Transport rzeczny z konieczności odbywał się od portu przy moście Piaskowym – w górę rzeki lub od Portu Miejskiego – w dół rzeki. Na odcinku pomiędzy tymi portami towary trzeba było często przewozić drogą lądową. Jedynie dla ułatwienia spławu drewna przez górny stopień pod mostem istniał prawdopodobnie przepływ do ówczesnej Wyspy Młyńskiej (przy Kępie Mieszczańskiej).

 

 

Sytuacja ta zmieniła się, gdy w XVIII w. niemal cała Odra znalazła się w granicach państwa pruskiego. Fryderyk II postanowił stworzyć nowoczesną drogę wodną, która miała się stać – od Górnego Śląska po Szczecin – rzeką nawigacyjną. Rozpoczęto więc prace przy prostowaniu biegu Odry, co skróciło jej długość z 1020 do 860 km. Obudowano wałami brzegi rzeki, osuszono bagniste tereny nadrzeczne. Zaczęto także prace nad wybudowaniem śluz komorowych, które umożliwiłyby żeglugę przez główną część Śródmiejskiego Węzła Wodnego.

 

 

Pierwsza wrocławska śluza komorowa powstała prawdopodobnie już w XVI w. pomiędzy Tamką a Wyspą Piaskową. Być może były i inne, o których Komisja Uspławniania Odry napisała w 1558 r., że są zbyt prymitywne i drewniane. W 1717 r. rozpisano konkurs na projekt śluzy, która najlepiej nadawałaby się do zastosowania na Odrze, ale dopiero w latach 1791–94 na dwóch stopniach wodnych wybudowane zostały Śluzy: Mieszczańska (na dolnym stopniu) i Piaskowa (na górnym).

 

 

Śluza Piaskowa jest najstarszym urządzeniem hydrotechnicznym ŚWW. Powstała na miejscu pierwszej znanej śluzy we Wrocławiu, znajdującej się na jazie św. Macieja. Podczas jej budowy przekopano kanał na skraju wyspy Piasek, tworząc sztucznie kolejną wysepkę – dawniej bezimienną, dziś nazywaną Daliową. Choć Śluza Piaskowa była powiększana i kilkakrotnie modernizowana, zasady jej działania nie zmieniły się – wciąż jest wyposażona w ręczne mechanizmy sterowania wrotami. Śluza, początkowo drewniana, w 1820 r. zyskała ceglaną obudowę, w której jako spoiwa użyto wapna hydraulicznego. Wrota śluzy i podłogę komory pozostawiono drewniane. Ze względu na wzmożony ruch oraz większy tonaż statków, w 1882 r. przedłużono kanał śluzy z 39 m do prawie 47 m i przebudowano ją na dwukomorową, zastępując wrota konstrukcją stalowo-drewnianą. Kolejny remont odbył się w związku z uszkodzeniem śluzy w czasie działań wojennych w 1945 r. Obecnie śluza nie pełni pierwotnej funkcji, jej wrota są na stałe otwarte. Po odmuleniu dna komory śluza stała się drożna dla mniejszych statków, pełni też wtórną funkcję kanału ulgi.

 

 

Inne budowle hydrotechniczne na górnym stopniu Piaskowym to między innymi jazy św. Macieja (pomiędzy Tamką a Wyspą Daliową) i św. Klary (na północnym ramieniu Odry), rynny robocze dawnych młynów Marii i św. Klary, a także upust powodziowy młynów św. Klary. Główny szlak żeglowny prowadził przez ŚWW do końca XIX w.; przez Śluzy Piaskową i Mieszczańską odbywała się żegluga do Portu Miejskiego na Kępie Mieszczańskiej. Przybywały tam towary importowane z krajów sąsiednich i zamorskich, m.in. trzcina cukrowa do rafinerii działającej na wyspie. Przy dolnej śluzie powstała natomiast komora celna kontrolująca ruch tranzytowy.

 

 

W drugiej połowie XIX w. nastąpił szybki rozwój transportu rzecznego, a w związku z rosnącym zapotrzebowaniem na węgiel z Górnego Śląska, konieczne było wprowadzenie na rzekę barek o większym tonażu. Okazało się, że ŚWW ma zbyt małą przepustowość, a powstałe pod koniec XVIII w. śluzy nie mieszczą „pociągów” parowych i wielkogabarytowych barek. Zdecydowano się więc na budowę nowej drogi wodnej, która omijałaby centrum miasta – w latach 1892–97 powstała Droga Wielkiej Żeglugi.

Odra miasto odświeża, tocząc spławne wody,
Po których używają mieszkańcy swobody,
Kołysząc się na łodziach lub statkach żaglowych,
Albo też na tak zwanych berlinkach parowych,
Lub płynąc z wyrobami, przemysłem zajęci,
Nie szczędzą w swych zawodach wytrwania i chęci.
Bogusz Zygmunt Stęczyński, Śląsk. Podróż malownicza w 21 pieśniach

 

 

 

 

 Zobacz lokalizację na mapie

 

SZLAK ODRY – zobacz:

1. Stopień wodny Opatowice, Śluza Opatowice
2. Stopień wodny Bartoszowice, Śluza Bartoszowice
3. Przystań ZOO, Port STANICA, Port RANCZO
4. Przystań Zwierzyniecka, Most Zwierzyniecki, Kanał Miejskiego
5. Stopień Wodny Szczytniki, Śluza Szczytniki
6. Wybrzeże Wyspiańskiego
7. Ujście rzeki Oława, Port Węglowy, Odra Centrum
8. Most Grunwaldzki
9. Kanał Żeglugowy, Śluza Zacisze
10. Bulwar Marii i Lecha Kaczyńskich
11. Zatoka Gondoli
12. Bulwar Xawerego Dunikowskiego
13. Bulwar Piotra Włostowica
14. Most Tumski, Mosty Młyńskiej
15. Most Piaskowy, Przystań Turystyczna, Wyspa Tamka
16. Górny stopień wodny, Śluza Piaskowa
17. Wyspa Słodowa
18. Most Uniwersytecki, Marina
19. Dolny stopień wodny, Śluza Mieszczańska
20. Mieszczański Stopień Wodny, Elektrownie wodne
21. Port Miejski, Kępa Mieszczańska
22. Stopień wodny Różanka, Śluza Różanka
23. Stopień wodny Psie Pole, Śluza Miejska
24. Most Milenijny, Zimowisko Barek Osobowice 1
25. Port Popowice
26. Zimowisko Barek Osobowice 1
27. Stocznia Kozanów
28. Stopień wodny Rędzin, Śluzy Rędzin

Strona główna

 

Opracowanie merytoryczne i historyczne: Fundacja OnWater.pl

Odra Centrum – miejsce spotkań na wodzie!