SZLAK ODRY – Stopień wodny Szczytniki, Śluza Szczytniki [5]

Grudzień 15, 2016

 

 

 Zobacz lokalizację na mapie

 

Droga wodna prowadząca od końca XVIII – tego wieku w. przez centrum Wrocławia, czyli Śródmiejski Węzeł Wodny, okazała się szybko zbyt „wąskim gardłem” dla żeglugi odrzańskiej. Dynamicznie rozwijający się transport wodny, związany głównie z zapotrzebowaniem na węgiel z Zagłębia Górnośląskiego, wzrósł w krótkim czasie z 50 do 650 tys. ton. Wymiary zbudowanych w latach  1792–1794 r. Śluz – Piaskowej i Mieszczańskiej okazały się niewystarczające dla pływających po Odrze barek o coraz większym tonażu. Podjęto zatem decyzję o budowie nowej drogi wodnej, nazwanej dumnie Drogą Wielkiej Żeglugi. Jej utworzenie wiązało się z pracami regulującymi rzekę oraz budową nowych urządzeń hydrotechnicznych. Szlak wodny miał teraz prowadzić przez stopień wodny Szczytniki, a następnie przez koryto Starej Odry łączącej się z przekopanym w latach 1892 – 1897 Kanałem Miejskim. Kanał zamknięty był od góry wrotami przeciwpowodziowymi, a u dołu Śluzą Miejską, za którą wody kanału uchodziły do Starej Odry. W ten sposób udało się ominąć Śródmiejski Węzeł Wodny, który pod koniec XIX wieku stracił na znaczeniu jako szlak transportowy, stał się natomiast atrakcyjną drogą dla żeglugi pasażerskiej.

 

 

 

Jednym z ważniejszych przedsięwzięć, związanych z utworzeniem nowego szlaku transportowego była przebudowa stopnia wodnego Szczytniki. Jaz Szczytniki powstał w 1555 r. po przekopie nowego koryta Odry i skierowaniu głównego nurtu rzeki ku centrum miasta. Był to pierwotnie jaz kaszycowo-kamienny, przebudowany na jaz stały kamienny w latach 90. XVIII w., po wielkiej powodzi, która nawiedziła miasto w 1748 r. Jaz znajduje się w miejscu, gdzie z Odry Górnej (będącej głównym korytem rzeki) wyodrębnia się Stara Odra, od XVI w. zabezpieczająca centrum miasta przed wielką wodą. Kolejna przebudowa Jazu Szczytniki nastąpiła w 1897 r. Przy jazie wykonano obwałowania tworzące groblę szczytnicko-bartoszowicką, za którą znajduje się teren Wrocławskiego Ogrodu Zoologicznego otwartego w 1865 r. Prawy brzeg jazu stanowi Wyspa Szczytnicka, powstała po przekopie kanału, na którym zbudowano Śluzę Szczytniki. Jest to śluza komorowa z 1896 r., a jej konstrukcja i wymiary są charakterystyczne dla kilkunastu śluz odrzańskich powstałych w tym samym okresie na Odrze Górnej, pomiędzy Koźlem a Wrocławiem. Długość śluzy wynosi 77,5 m (w tym długość użyteczna 55 m), a szerokość – 9,6 m. Dwuskrzydłowe stalowe wrota wsporne napędzane są elektrycznie (w sytuacjach awaryjnych mogą być otwierane i zamykane ręcznie), przy czym dolne pełnią dodatkową rolę wrót przeciwpowodziowych. Głowy oraz komora śluzy zbudowane są z ciosów granitowych, zaś kanał obiegowy (służący do napełniania i opróżniania śluzy) – z cegły. Poziom wody dolnej jest regulowany przez Stopień Wodny Psie Pole, a na poziom wody górnej wpływ mają Jaz Szczytniki oraz Śródmiejski Węzeł Wodny Górny.

 

 

Nowy szlak transportowy poprowadzony przez Starą Odrę i Kanał Miejski mógł być wykorzystywany do transportu wielkogabarytowego. W 1889 r. rozpisano konkurs na statek, który miał być najlepiej dostosowany do odrzańskiej żeglugi. Wygrała barka nazwana wrocławską (breslauerką), która miała 55 m długości i nieduże (do 1,6 m), zanurzenie przy pełnym ładunku. Od tej pory ta holowana barka odrzańska o żelaznym kadłubie, tonażu ponad 300 ton (tzw. barka wrocławska mała) lub ponad 500 ton (barka wrocławska duża) stała się aż do XX w. charakterystycznym na Odrze środkiem transportu.

 

 

Niestety, już dwadzieścia lat po uruchomieniu Drogi Wielkiej Żeglugi okazało się, że jest ona niewystarczająca, a obie śluzy – zbyt małe na przyjęcie statków o tonażu 1000 ton. Podjęto więc działania zmierzające do stworzenia nowego szlaku, który oddano do użytku w 1917 r. Od tej pory śluza Szczytniki służy głównie statkom turystycznym i jednostkom remontowym.

 

 

Podczas powodzi w 1997 r. jaz oraz grobla szczytnicko-bartoszowicka zostały w znacznym stopniu zniszczone, co spowodowało duże zagrożenie dla znajdującego się za groblą ogrodu zoologicznego. Tereny wrocławskiego ZOO leżą poniżej wałów i obawiano się powtórki wydarzeń z 1903 r., gdy podczas powodzi wybiegi zwierząt znalazły się ponad metr pod wodą. Podczas powodzi tysiąclecia, pomiędzy Basztą Niedźwiedzi (najstarszą budowlą wrocławskiego ZOO) a jazem, Odra utworzyła nowe koryto o prawie 7 m głębokości. Zwierzęta przenoszono na wyżej położone wybiegi, a żołnierze i mieszkańcy Wielkiej Wyspy przez 3 dni umacniali wały, „łatając” je workami z piaskiem.

 

 

Jaz odbudowano i zmodernizowano w 2002 r. Jest to obecnie jednoprzęsłowa, ruchoma budowla o nowoczesnej konstrukcji powłokowej. Na koronie jazu, mającej długość 45 m, znajduje się gumowa powłoka napełniona wodą, która umożliwia regulowanie piętrzenia wody. Od strony ZOO, przy prawym przyczółku, wybudowano także komorową przepławkę dla ryb.

Awanport górny śluzy Szczytniki, w którym celowo osłabiono prąd rzeki, pełni kilka funkcji. Statki mogą w nim bezpiecznie oczekiwać na śluzowanie i wykonywać manewry. Jest to także miejsce zimowania jednostek pływających na odcinku wolnym od kry lodowej i miejsce ochrony zimujących statków przed wielką wodą. Obecnie na prawym brzegu cumują zabytkowe statki Otwartego Muzeum Odry, znajduje się tam również Przystań Politechniki Wrocławskiej.

 

 

Z północnego cypla Wyspy Szczytnickiej, na którą prowadzą pomosty nad wrotami śluzy, można z bliska obejrzeć jaz. Mamy stąd także doskonały widok na działającą od 1961 r. pasażerską Przystań Zwierzyniecką, nazwaną tak od jednego z najładniejszych wrocławskich mostów – secesyjnego mostu Zwierzynieckiego. Pierwsza przeprawa w tym miejscu istniała prawdopodobnie już w XV w., a z siedemnastowiecznych dokumentów dowiadujemy się, że nazywano ją mostem Szczytnickim lub Ceglanym (od znajdującej się w pobliżu cegielni). Od 1704 r., z obawy przed epidemią dżumy, straż miejska przy wejściu na most sprawdzała, czy przyjeżdżający do Wrocławia posiadają odpowiednie przepustki oraz czy nie są zarażeni dżumą. Od tego czasu aż do 1945 r. most nazywano Przepustkowym. Obecny most zastąpił konstrukcję drewniano-żelazną z połowy XIX w., za wąską dla szybko rosnącego ruchu i za niską dla żeglugi. Nową szerszą, jednoprzęsłową przeprawę o długości 62 m i szerokości prawie 22 m zbudowano w latach 1895–97 według projektu Karla Klimma. Na jednym z pylonów umieszczono brązową tablicę pamiątkową z krótką historią mostu: Drewniany spoczywałem długie stulecia ponad leniwymi wodami. Teraz z żelaza i kamienia zdobię żeglowny szlak. Oparta na granitowych przyczółkach lekka stalowa konstrukcja kratownicowa ujęta jest czterema monumentalnymi pylonami z secesyjną dekoracją, wykonanymi z czerwonego piaskowca. Urody przeprawie dodają również stylowe latarnie i żelazne balustrady oraz ozdobne kraty.

 

ulicami Wrocławia
płynęły rwące górskie
strumienie rzeki potoki
w brudnym lustrze wody
które wznosiło się i opadało
stały kościoły teatry domy
ludzie na dachach
machali białymi niebieskimi
czerwonymi płachtami
państwo Gucwińscy budowali arkę
dla swoich zwierząt
ratowali słonie żyrafy lwy i motyle
śmigłowce unosiły się
nad wodami

Tadeusz Różewicz, Gawęda o spóźnionej miłości (fragm.)

 

 

W sezonie kursowania statków pasażerskich od strony Górnej Odry działa mała przystań usytuowana przy Bramie Japońskiej wrocławskiego ZOO – to letnie wejście dopiero w 2008 r. zostało ponownie udostępnione zwiedzającym. Pod koniec XIX w. podróż statkiem była jednym z bardziej popularnych sposobów dotarcia do ogrodu zoologicznego, leżącego wówczas na „dalekich” przedmieściach. Statki pasażerskie z przystani przy ujściu Oławy (dziś Wybrzeże J. Słowackiego) kursowały w sezonie regularnie i z dużą częstotliwością. Na wysokości Bramy Japońskiej działał prom, którym przewożono pasażerów do Rakowca. Jeszcze w latach powojennych za 50 groszy można było dotrzeć w ten sposób na drugi brzeg Odry.

 

 

W 2014 r. we wrocławskim ZOO otwarto nową ekspozycję poświęconą faunie i florze Odry. W Odrarium, złożonym z czterech basenów, możemy oglądać ryby żyjące w Odrze Górnej (pstrągi, lipienie, brzany), Środkowej (wzdręgi, płocie, okonie, ukleje) i w Starorzeczu (liny, wzdręgi i ukleje) oraz w słonawych wodach Odry Dolnej (flądry, belony). Wystawa wzbogacona jest roślinami rzecznymi podzielonymi zgodnie z ich naturalnymi biotypami.

 

 

 

 Zobacz lokalizację na mapie

 

SZLAK ODRY – zobacz:

1. Stopień wodny Opatowice, Śluza Opatowice
2. Stopień wodny Bartoszowice, Śluza Bartoszowice
3. Przystań ZOO, Port STANICA, Port RANCZO
4. Przystań Zwierzyniecka, Most Zwierzyniecki, Kanał Miejskiego
5. Stopień Wodny Szczytniki, Śluza Szczytniki
6. Wybrzeże Wyspiańskiego
7. Ujście rzeki Oława, Port Węglowy, Odra Centrum
8. Most Grunwaldzki
9. Kanał Żeglugowy, Śluza Zacisze
10. Bulwar Marii i Lecha Kaczyńskich
11. Zatoka Gondoli
12. Bulwar Xawerego Dunikowskiego
13. Bulwar Piotra Włostowica
14. Most Tumski, Mosty Młyńskiej
15. Most Piaskowy, Przystań Turystyczna, Wyspa Tamka
16. Górny stopień wodny, Śluza Piaskowa
17. Wyspa Słodowa
18. Most Uniwersytecki, Marina
19. Dolny stopień wodny, Śluza Mieszczańska
20. Mieszczański Stopień Wodny, Elektrownie wodne
21. Port Miejski, Kępa Mieszczańska
22. Stopień wodny Różanka, Śluza Różanka
23. Stopień wodny Psie Pole, Śluza Miejska
24. Most Milenijny, Zimowisko Barek Osobowice 1
25. Port Popowice
26. Zimowisko Barek Osobowice 1
27. Stocznia Kozanów
28. Stopień wodny Rędzin, Śluzy Rędzin

Strona główna

 

Opracowanie merytoryczne i historyczne: Fundacja OnWater.pl

Odra Centrum – miejsce spotkań na wodzie!