SZLAK ODRY – Most Piaskowy, Przystań Turystyczna, Wyspa Tamka [15]

Grudzień 15, 2016

 

 Zobacz lokalizację na mapie

Spośród około stu wrocławskich mostów drogowych most Piaskowy przynajmniej w kilku kategoriach odniósłby zwycięstwo. Znajduje się w miejscu jednej z pierwszych przepraw mostowych, powstałej ponad tysiąc lat temu, gdy na Ostrowie Tumskim znajdował się książęcy gród. Tędy przebiegały dwa ważne szlaki handlowe. Jeden prowadził z południa Europy do wybrzeży Bałtyku, drugi przemierzali kupcy jadący z zachodu przez Małopolskę, w stronę Rusi, aż do Morza Czarnego.

Pierwsza informacja o przeprawach łączących południowy brzeg Odry z wyspą Piasek i północnym brzegiem rzeki pojawia się w źródłach w 1149 r. Myto za przejazd przez most Piaskowy pobierali augustianie, którzy byli już wtedy właścicielami wyspy. W dokumentach most wymieniany jest jako Pons ad Virginem Maria in Arena – określenie to nawiązuje do wezwania kościoła klasztornego znajdującego się na Piasku. Na lewym brzegu Odry w pobliżu mostu mieściły się plac targowy, dom dla przyjezdnych kupców i karczma.

Tutaj znajdował się również początkowy punkt pomiarowy wyznaczania wrocławskiej mili o długości 6700 m – taka odległość dzieliła granice miasta od osady targowej na Psim Polu.

Niewiele wiemy o wyglądzie pierwszych przepraw w tym miejscu. Możliwe, że początkowo był to tylko wyłożony drewnem lub kamieniami bród, umożliwiający przejazd przez rzekę. O późniejszej drewnianej przeprawie, usytuowanej już ponad wodą, pisze Bartłomiej Stein w Opisie całego Śląska i królewskiego miasta Wrocławia z 1512 r.:

„…od dawna z lewobrzeżną osadą łączyła [Piasek] przeprawa, później zbudowano tam niezbyt długi most, który był umocowany na łańcuchach i podnoszony trzy razy dziennie dla umożliwienia żeglugi.”

Stein wspomina jeszcze, że z powodu wąskiego koryta rzeki woda jest w tym miejscu spiętrzona i głęboka. Od XIII w. przez most przechodziła północna droga do miasta. Wiodła ona przez Bramę Piaskową (początkowo drewnianą, a od 1595 r. murowaną) typu wałowego, bowiem przed murami miejskimi usypano wały ziemne. Przy bramie znajdowała się wartownia i budynki komory celnej zburzonej na początku XIX w.

Żelazny most Piaskowy powstał w 1861 r. według projektu Ernsta Ubera. Ten najstarszy obecnie wrocławski most ma konstrukcję kratownicową i formą naśladuje drewniane przeprawy. Zastosowano tu nowy materiał, ale schemat gęstego, podwójnego skratowania wzorowano na mostach zbudowanych z drewna (jest to charakterystyczne dla pierwszych mostów stalowych). Projekt zrealizowały zakłady budowy maszyn Gustava Ruffera. Ich właściciel znany był ze swoich zasług w rozwoju kolejnictwa na Śląsku oraz żeglugi parowej na Odrze.

Poniżej mostu Piaskowego, na lewym brzegu Odry, przed 1945 r. działała mała przystań pasażerska. Dziś również odbywają się stąd kursy po Śródmiejskim Węźle Wodnym. Z przystani turystycznej możemy się udać w rejs w dół Odry. Wysokość jednostek pływających, dostosowana do odległości pomiędzy lustrem wody a przęsłami mostu, pozwala katamaranom, niewielkim statkom i jachtom na przepłynięcie pod licznymi odrzańskimi przeprawami i podziwianie położonych wzdłuż nabrzeży najcenniejszych zabytków oraz ciekawych obiektów hydrotechnicznych.

Na lewym brzegu Odry, pomiędzy mostem Piaskowym i Uniwersyteckim (wzdłuż ulicy Grodzkiej powstałej na miejscu dawnych fortyfikacji miejskich), znajdują się imponujące barokowe budowle. W dawnym klasztorze norbertanów ma dziś siedzibę Wydział Filologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego. Widok na Odrę i ostrowy rozciąga się również z tarasu dawnego klasztoru Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą. Nadodrzańskie skrzydło mieściło dawniej letnią rezydencję wielkiego mistrza. Od 1945 r. znajdują się tu zbiory Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Pojezuicki kompleks, na który składają się kościół pw. Najświętszego Imienia Jezus i Akademia Leopoldyńska (dzisiaj Uniwersytet Wrocławski), z imponującą fasadą o długości ponad 170 m, powstał z kolei na miejscu dawnego zamku cesarskiego.

W niewielkiej odległości od przystani znajdują się jedne z najmniejszych wysp odrzańskich: niezabudowana Wyspa Daliowa (na którą przejście możliwe jest od Piasku) oraz położona tuż za nią Tamka, nazwana tak po 1945 roku. Wyspa Tamka, połączona z lewym brzegiem Odry mostem św. Macieja, odgrywała w średniowieczu ważną rolę, mimo że ma powierzchnię jedynie jednego hektara. Wcześniej nosiła nazwę wyspy św. Macieja. W XIII w. przekazana została przez księżną Annę, żonę Henryka Pobożnego, Krzyżowcom z Czerwoną Gwiazdą, których klasztor znajdował się naprzeciwko.

Działał tu jeden z najstarszych młynów wodnych we Wrocławiu, wzmiankowany już w 1254 r. Drugi młyn, zbudowany na brzegu od strony miasta, dostosowano w XVI w. do podawania wody miejskiemu wodociągowi. Lewobrzeżne miasto zaopatrywano w wodę za pomocą systemu drewnianych rur.

Na wysokości Tamki, na lewym brzegu Odry znajdowała się jedna ze średniowiecznych łaźni, należąca do wrocławskich książąt, których zamek znajdował się w pobliżu. Większość łaźni zlokalizowana była wtedy nad wewnętrzną fosą, w okolicach bram miejskich. Łaźnie służyły w tym czasie do kąpieli (również parowych), odpoczynku i spotkań towarzyskich, a łaziebnik mógł ostrzyc klienta i opatrzyć mu nieduże rany.

Poza murami miejskimi znajdowała się również łaźnia na Piasku, bezpłatna przez dwa dni w tygodniu dla uczniów szkół przykościelnych. Tradycja darmowych łaźni dla najbiedniejszych mieszkańców kontynuowana była przez następnych kilkaset lat (w 1894 r. zbudowano łaźnię dla ubogich na Kępie Mieszczańskiej nad Odrą, przy ul. ks. Witolda).

W XIX w. powstawały na wyspach odrzańskich łaźnie, których właściciele popierali teorię, że najlepsza do kąpieli jest woda z rzeki (w przeciwieństwie do teorii głoszącej wyższość wód źródlanych). Na Tamce w 1804 r. uruchomiono zakład kąpielowy, w którym do zabiegów używano właśnie wody z Odry. Klientom oferowano dwa rodzaje kąpieli – zimne i gorące w łaźni parowej. W lecie można było zażywać kąpieli bezpośrednio w rzece, w tym celu zbudowano drewnianą konstrukcję zanurzoną w wodzie.

W latach 30. XIX w. do brzegów Tamki przycumowane było pierwsze we Wrocławiu duże, samodzielne rzeczne kąpielisko, a w 1893 r. po zachodniej stronie wyspy zbudowano pierwszą w mieście salę gimnastyczną.

Przy wyspie znajduje się kilka budowli hydrotechnicznych, które są dzisiaj zabytkami budownictwa wodnego XIX w. Jednym z nich jest trzyczęściowy jaz św. Macieja, którego najmłodsza część (jaz iglicowy powstały w 1876 r.), zachowała się jedynie w szczątkowej formie przy moście św. Macieja. Pomiędzy wyspą a częścią zasuwowego jazu św. Macieja znajduje się przepławka dla ryb, proekologiczne rozwiązanie zastosowane na początku XX w., umożliwiające rybom pokonywanie urządzeń spiętrzających wodę. Jaz zasuwowy między przepławką a wyspą Daliową oddzielono od jazu stałego betonowym filarem z granitową okładziną. Zamknięcie tej części jazu stanowiła zasuwa stalowa, obecnie na stałe podniesiona, o wysokości 1,57 m.

Do dziś zachowało się urządzenie do sterowania zasuwą, obsługiwane ręcznie z pomostu roboczego. Najbliżej sąsiedniej wyspy Daliowej znajduje się trzecia część jazu św. Macieja – jaz stały o konstrukcji betonowej i szerokości ponad 23 m, który – ze względu na podniesienie po II wojnie światowej poziomu piętrzenia wody – praktycznie nie pełni dziś swojej pierwotnej funkcji.

 

Odra, nad którą leżysz i której nurt
Wzburzony na wiele rozbijasz odnóg,
Nigdzie nie widzi – od źródła do ujścia –
Płynąc przez wszystkie północne krainy,
Czegoś, co mogłoby równać się z tobą,
Wrocławiu.

Bartolomeus Stein, Jedenastozgłoskowiec na cześć Wrocławia w: Kiedy Ty mówisz Odra, tłum. Marek Krajewski, Klub Muzyki i Literatury, Wrocław 1999.

 Zobacz lokalizację na mapie

 

SZLAK ODRY – zobacz:

1. Stopień wodny Opatowice, Śluza Opatowice
2. Stopień wodny Bartoszowice, Śluza Bartoszowice
3. Przystań ZOO, Port STANICA, Port RANCZO
4. Przystań Zwierzyniecka, Most Zwierzyniecki, Kanał Miejskiego
5. Stopień Wodny Szczytniki, Śluza Szczytniki
6. Wybrzeże Wyspiańskiego
7. Ujście rzeki Oława, Port Węglowy, Odra Centrum
8. Most Grunwaldzki
9. Kanał Żeglugowy, Śluza Zacisze
10. Bulwar Marii i Lecha Kaczyńskich
11. Zatoka Gondoli
12. Bulwar Xawerego Dunikowskiego
13. Bulwar Piotra Włostowica
14. Most Tumski, Mosty Młyńskiej
15. Most Piaskowy, Przystań Turystyczna, Wyspa Tamka
16. Górny stopień wodny, Śluza Piaskowa
17. Wyspa Słodowa
18. Most Uniwersytecki, Marina
19. Dolny stopień wodny, Śluza Mieszczańska
20. Mieszczański Stopień Wodny, Elektrownie wodne
21. Port Miejski, Kępa Mieszczańska
22. Stopień wodny Różanka, Śluza Różanka
23. Stopień wodny Psie Pole, Śluza Miejska
24. Most Milenijny, Zimowisko Barek Osobowice 1
25. Port Popowice
26. Zimowisko Barek Osobowice 1
27. Stocznia Kozanów
28. Stopień wodny Rędzin, Śluzy Rędzin

Strona główna

 

1. Encyklopedia Wrocławia, pod red. Jana Harasimowicza, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006.
2. Janina Gilewska-Dubis, Życie codzienne mieszczan wrocławskich w dobie średniowiecza, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2000.
3. Maciej Łagiewski, Mosty Wrocławia, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2004.
4. Rzeka w mieście, pod red. Stanisława Januszewskiego, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, Wrocław 2016.
5. Wrocławski Węzeł Wodny, przewodnik turystyczny, pod red. Stanisława Januszewskiego, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, Ośrodek Pamięć i Przyszłość, Wrocław 2008.
6. ZYGMUNT ANTKOWIAK, ULICE I PLACE WROCŁAWIA, ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH, WROCŁAW–WARSZAWA–KRAKÓW 1970.
7. EDMUND MAŁACHOWICZ, WROCŁAW NA WYSPACH, WROCŁAW 1981.
8. Wrocław na dziewiętnastoletniej Rycinie – Andrzej Zieliński – Ossolineum 1988
9. Niezwykła codzienność – Mariusz Kotkowski – Via Nova 2016
10. Wrocław na fotografii lotniczej z okresu międzywojennego – Via Nova 2008
11. Wrocław na dawnej rycinie – Olgierd Czerner – Ossolineum –1989
12. Hermann Krone i inni – Zygmunt Wielowiejski – Via Nova 2014
13. Zbiory prywatne – Mariusz Kotkowski – Wrocław
14. Zbiory prywatne – Michał Karczmarek – Wrocław
15. Zbiory prywatne – Akr – Wrocław
16. Zasoby Wratislaviae Amici – www.dolny-slask.org.pl
17. Muzeum Narodowe we Wrocławiu
18. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu
19. Muzeum Architektury we Wrocławiu
20. Zbiory Fundacja OnWater.pl – Wrocław

Opracowanie merytoryczne i historyczne: Fundacja OnWater.pl

Odra Centrum – miejsce spotkań na wodzie!