SZLAK ODRY – Dolny stopień wodny, Śluza Mieszczańska [19]

Grudzień 15, 2016

 

 

 Zobacz lokalizację na mapie

 

Na Śródmiejskim Węźle Wodnym już w średniowieczu powstały dwa stopnie wodne: górny nazwany Piaskowym oraz dolny – Mieszczański. Jako pierwszy powstał stopień górny, którego eksploatacja doprowadziła poniżej spiętrzenia wody do zjawiska erozji dennej, przez co rzeka znacznie się pogłębiła. Władze Wrocławia postanowiły wykorzystać dogodne warunki do spiętrzenia wody. Na wysokości największej z zachodnich wysp miejskiego odcinka Odry – Kępy Mieszczańskiej – zbudowano jazy, dzięki którym woda napędzać miała młyńskie koła. Już wcześniej, w 1334 r., władze miasta podpisały bowiem z Mikołajem Wierzynkiem – kupcem i bankierem krakowskim – umowę na sfinansowanie przez niego budowy miejskich młynów.

 

 

Na wschodnim krańcu Kępy Mieszczańskiej oprócz młynów zbożowych szybko zaczęły powstawać kolejne zakłady korzystające z energii wodnej: młyny papiernicze i foluszowe, słodownie, olejarnia i tartaki. Na południowym brzegu Odry (na wysokości ul. Kiełbaśniczej) zbudowano w 1387 r. ufortyfikowany budynek miejskiego wodociągu. Na wyspie od strony południowego ramienia Odry w XVI w. funkcjonował Port Miejski, który przejął rolę dotychczasowego portu znajdującego się w górze rzeki. Wschodnią część wyspy oddzielono za pomocą przekopu, tworząc w ten sposób nową wyspę, którą ze względu na pracujące tam młyny nazwano Młyńską. Miała ona aż trzy przeprawy. Pierwszą był łączący wyspę z Kępą Mieszczańską drewniany mostek przerzucony nad świeżo przekopanym kanałem, drugi most zbudowano na wysokości ul. Kiełbaśniczej (ułatwiał on komunikację z lewym brzegiem Odry), natomiast łączność z prawym brzegiem zapewniała przeprawa przez poprzeczną część mostu Odrzańskiego (z czasem nazwanego Długim).

 

 

Aby udrożnić miejski odcinek Odry i umożliwić żeglugę oraz transport towarów, w latach 1791–94 powstała (równocześnie ze Śluzą Piaskową na górnym stopniu wodnym) 37-metrowa Śluza Mieszczańska. Przejęła nazwę od wyspy, przy której została zbudowana, będącej własnością miasta i wrocławskich mieszczan. Podłogę, ściany i wrota śluzy wykonano z drewna, a barki wprowadzano do komory przy pomocą drewnianych drągów. Szybko się okazało, że ze względu na wzmożony ruch na Odrze, związany m.in. z transportem węgla z Górnego Śląska, śluza jest zbyt mała. W latach 1874–79 zbudowano więc nową śluzę przesuniętą, w stosunku do starej, w górę Odry. Była to murowana śluza z przestawionymi głowniami. Kanał z jednej strony poszerzono, co umożliwiło jednoczesne śluzowanie dwóch barek. Dla śluzowych, którzy ręcznie obsługiwali stalowe wrota, wzniesiono budynek mieszkalny, dziś już nieistniejący. Rola Śluzy Mieszczańskiej (podobnie jak Śluzy Piaskowej) zmalała po wybudowaniu w latach 1895–97 Kanału Miejskiego, a w kilkanaście lat później – Kanału Nawigacyjnego, którym poprowadzono transport rzeczny.

 

 

Po zniszczeniach wojennych śluza przez kilkadziesiąt lat była nieczynna. Dopiero podczas remontu w latach 1991–2000 naprawiono pękniętą ścianę komory oraz wrota, które obecnie otwierają się mechanicznie. Jedynie przez kilka lat śluza była eksploatowana przez mniejsze jednostki pływające, kajaki i żaglówki. Ze względów bezpieczeństwa (brak zabezpieczeń do cumowania) śluzę ostatecznie zamknięto. Biorąc jednak pod uwagę jej duże znaczenie z punktu widzenia turystyki i rekreacji wodnej, miasto prowadzi przygotowania do ponownego udostępnienia śluzy. Śluza Mieszczańska umożliwia rejsy przez centrum miasta w dół Odry, z pominięciem kilku śluz Kanału Nawigacyjnego i Kanału Miejskiego, znajdujących się na północy Wrocławia.

 

 

Dolny Stopień Wodny został w znacznym stopniu przebudowany w latach 20. XX w. Powstały dwie elektrownie wodne na obu ramionach Odry: na południowym – elektrownia Wrocław I (1921–24), a na północnym – Wrocław II (1924–25), przebudowano również jazy. Zanim do tego doszło, już pod koniec XIX w. Kępa Mieszczańska straciła znaczenie przemysłowego centrum miasta. Nowe porty przejęły rolę Portu Miejskiego, przy ul. Na Grobli zbudowano Zakład Wodociągów, praca młynów stawała się nierentowna. Niestety, skomplikowane stosunki własnościowe uniemożliwiały zrealizowanie nowych inwestycji. Gdy jeden z młynów – Środkowy – spalił się, sytuacja uległa zmianie i na wykupionych terenach w 1921 r. rozpoczęto budowę elektrowni Wrocław I. Projekt techniczny przygotował radca budowlany M. Wirtz, przy współpracy znanych już z realizacji kilku wrocławskich mostów inżynierów G. Trauera i A. Scholza. Formę architektoniczną opracował główny architekt miasta, projektant Hali Stulecia, Max Berg – zagorzały zwolennik wykorzystywania energii elektrycznej w gospodarce miejskiej. Ceglana elewacja elektrowni Wrocław I posiada cechy kubizujące i kryje nowoczesną żelbetową konstrukcję. Istniejącą do dziś metaloplastykę wykonali znani wrocławscy artyści, a autorem kutej żelaznej bramy był profesor Szkoły Rzemiosł Artystycznych Jaroslav Vonka. Cztery turbiny wodne oraz inne urządzenia sprowadzono m.in. z Berlina i Ravensburga. Po podniesieniu w 1959 r. piętrzenia na jazie o 96 cm oraz po zmodernizowaniu elektrowni w następnych latach (zamontowano dwa hydrozespoły Kaplana, pozostawiając dwie turbiny Francisa z 1921 r.) zwiększono jej moc o prawie 2/3. Dzisiejsza zainstalowana moc wynosi 4,98 MW. Wodę dla elektrowni spiętrzają jazy. Na południowym korycie Odry w 1921 r. zbudowano jaz stały o konstrukcji palowo-kamiennej, przebudowany w latach 1941–42 na betonowy z dwoma upustami klapowymi. Podczas ostatniej modernizacji (2013–15) rozebrano betonowe konstrukcje, budując jaz ruchomy, klapowy i wykonując przepławkę dla ryb.

 

 

Elektrownia Wrocław II, znajdująca się na cyplu Kępy Mieszczańskiej, została oddana do użytku w 1925 r. Przy jej powstaniu pracował ten sam zespół budowniczych, architektów i artystów, co przy elektrowni Wrocław I. W elektrowni zainstalowano dwie turbiny Francisa z 1924 r. Łączna moc elektrowni to 1,0 MW. Na potrzeby elektrowni Wrocław II w 1942 r. zbudowany został trójprzęsłowy ruchomy jaz klapowy. W 2009 r. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu udostępnił Śródmiejski Węzeł Wodny roku dla potrzeb żeglugi. Od tej pory jazy mają również za zadanie piętrzenie wody, aby zapewnić odpowiednie warunki do żeglugi pasażerskiej.

 

 

(…) jak tylko rzeka przetoczy się pod mostem [dawniej most Długi, dziś – Uniwersytecki], znów rozdziela się i wpada na liczne koła młyńskie. Na najbardziej oddalonym brzegu jest młyn papierniczy, z przeciwnej strony inny, który miele korę dla garbarzy. Z tej strony znajduje się pryzma usypana z chrustu i kamieni, wzmocniona wbitymi palami. Nie pozwala ona swobodnie przepływać falom. Tu też stoi budynek, w którym foluje się sukno przy pomocy zębatych kół. Poniżej jest piękny młyn zbożowy.
Bartolomeus Stein, Renesansowe opisanie Wrocławia

 

 Zobacz lokalizację na mapie

 

SZLAK ODRY – zobacz:

1. Stopień wodny Opatowice, Śluza Opatowice
2. Stopień wodny Bartoszowice, Śluza Bartoszowice
3. Przystań ZOO, Port STANICA, Port RANCZO
4. Przystań Zwierzyniecka, Most Zwierzyniecki, Kanał Miejskiego
5. Stopień Wodny Szczytniki, Śluza Szczytniki
6. Wybrzeże Wyspiańskiego
7. Ujście rzeki Oława, Port Węglowy, Odra Centrum
8. Most Grunwaldzki
9. Kanał Żeglugowy, Śluza Zacisze
10. Bulwar Marii i Lecha Kaczyńskich
11. Zatoka Gondoli
12. Bulwar Xawerego Dunikowskiego
13. Bulwar Piotra Włostowica
14. Most Tumski, Mosty Młyńskiej
15. Most Piaskowy, Przystań Turystyczna, Wyspa Tamka
16. Górny stopień wodny, Śluza Piaskowa
17. Wyspa Słodowa
18. Most Uniwersytecki, Marina
19. Dolny stopień wodny, Śluza Mieszczańska
20. Mieszczański Stopień Wodny, Elektrownie wodne
21. Port Miejski, Kępa Mieszczańska
22. Stopień wodny Różanka, Śluza Różanka
23. Stopień wodny Psie Pole, Śluza Miejska
24. Most Milenijny, Zimowisko Barek Osobowice 1
25. Port Popowice
26. Zimowisko Barek Osobowice 1
27. Stocznia Kozanów
28. Stopień wodny Rędzin, Śluzy Rędzin
29. Strona główna

 

Opracowanie merytoryczne i historyczne: Fundacja OnWater.pl

Odra Centrum – miejsce spotkań na wodzie!